منطقه گرایی و مشارکت فعال در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی یکی از اصول اساسی سیاست خارجی ایران در سال‌های اخیر بوده است. اهمیت این سیاست در زمان احمدی نژاد و روحانی که ایران با تحریم‌های شدیدی روبرو شد بیش از پیش آشکار شد. استفاده از ظرفیت‌های همسایگان و قدرت‌های منطقه‌ای در کنار سازمان‌های منطقه‌ای برای کاهش تاثیر تحریم‌ها و در صورت امکان دور زدن تحریم‌ها مد نظر وزارت امور خارجه و هئیت دولت بوده است. در ماه‌های اخیر افزایش تعداد سفرهای روحانی – ظریف و لاریجانی به کشورهای همسایه را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد.

 تاثیر منفی تحریم‌ها بر اقتصاد ایران و عدم وجود نشانه مثبت برای حل مسائل فی‌مابین ایران و آمریکا در کوتاه مدت، اهمیت سفر هفته اخیر روحانی به ارمنستان را برای شرکت در اجلاس اتحادیه اورآسیا دو چندان کرده است. باید خاطر نشان کرد که سفر روحانی به ارمنستان برای شرکت در اجلاس اتحادیه اورآسیا بنا به دعوت روسای جمهوری روسیه و ارمنستان صورت گرفت.

روحانی پیش از سفر به ارمنستان با اشاره به اهمیت داشتن قدرت در عرصه روابط بین‌الملل گفت: «اگر قدرت رقابت نداشته باشیم، بقیه حرف است، باید توانی پیدا کنیم که قدرت اقتصادی داشته باشیم و این قدرت ما بتواند قابل رقابت باشد و پیوستن به این اتحادیه، تمرین این قدرت اقتصادی در منطقه است. اگر در سطح منطقه‌ای تمرین کنیم، برای رقابت بسیار بالاتر و مهم‌تر در سطح اقتصاد جهانی تمرین بسیار مهمی است».

اتحادیه اقتصادی اورآسیا

فروپاشی شوروی و ایجاد جهان تک قطبی، مطلوب روسیه و چین و بقیه قدرت‌های بزرگ جهانی نبود. روسیه در دروان زمامداری پوتین با افزایش صادرات انرژی توانست اقتصاد خود را بهبود بخشد. منابع سرشار انرژی منبع قدرت در عرصه روابط بین الملل است. دولت‌ها در تلاش هستند تا قدرت خویش را افزایش دهند. افزایش قدرت اقتصادی و منابع مالی این امکان را برای روسیه فراهم آورد تا بتواند قدرت سیاسی و نظامی خویش را افزایش دهد و خواهان حضور فعال در معادلات منطقه‌ای و جهانی شود. حضور فعال روسیه در سوریه و نقش تعیین کننده این کشور در بحران سوریه در این راستا ارزیابی می‌شود.

پیشنهاد نورسلطان نظربایف رئیس‌جمهور قزاقستان در سال ۱۹۹۴ اولین گام در خصوص ایجاد بلوک تجاری منطقه‌ای بود که بعدها منجر به تشکیل اتحادیه اقتصادی اورآسیا شد. هسته اولیه اتحادیه اقتصادی اورآسیا در ماه می سال ۲۰۱۴ بین کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان منعقد شد. این سازمان جدید جایگزین اتحادیه گمرکی اورآسیا شد و به‌مرور زمان ارمنستان و قرقیزستان نیز به این اتحادیه پیوستند.

در حال حاضر کشورهای عضو اتحادیه اورآسیا ۲۰ میلیون کیلومتر مربع مساحت و بیش از ۱۸۳ میلیون نفر جمعیت دارند که ۲/۵ درصد جمعیت جهان است. تسهیل تجارت، حذف تدریجی قوانین گمرکی در داخل اتحادیه، برقراری تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو، ایجاد بازار مشترک در حوزه کشورهای مستقل هم‌سو و هماهنگ سازی تشریفات گمرکی از اهداف مهم تشکیل اتحادیه اقتصادی اورآسیا است.

ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا

از سال ۲۰۱۵ مذاکراتی میان ایران و اعضای این اتحادیه برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری در جریان بود. اما تا سپتامبر امسال توافق نهایی صورت نگرفت. در ماه می سال  ۲۰۱۷ خبرگزاری آلمان از امضای موافقت‌نامه بین ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا خبر داده بود. باید خاطر نشان کرد قبلا در دسامبر سال ۲۰۱۶ توافق عمومی بر سر طرح ایجاد یک منطقه تجاری آزاد بین طرفین حاصل شده بود، اما خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها علیه ایران، باعث تسریع مراحل تصویب موافقت‌نامه مربوط به تعرفه‌های تجاری شد.

تشدید فشارها بر جمهوری اسلامی ایران باعث نزدیکی هر چه بیشتر ایران به روسیه و اتحادیه اقتصادی اورآسیا شده که عملا زیر نفوذ روسیه قرار دارد. در ماه می سال ٢٠١٨، اتحادیه اقتصادی اورآسیا و ایران با هدف افزایش مبادلات تجاری میان این کشورها توافقنامه موقتی را پیرامون منطقه آزاد تجاری امضا کردند. عضویت ایران در این اتحادیه به قدری برای دولتمردان مهم بوده است که حتی به گفته رهبر ایران عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا امکانات فرهنگی و تاریخی را برای این کشور مهیا خواهد ساخت.

عضویت ایران در این گونه مجامع اقتصادی جهانی و منطقه‌ای همیشه مورد توجه دولت‌ها بوده است اما دولت‌های مختلف بنا بر دلایلی چون تحریم‌های اعمال شده علیه ایران و یا عدم تطابق قوانین اقتصادی ایران با قوانین بین‌المللی موفق به این امر نشده بودند. در این بین مخالفت برخی از اعضای این اتحادیه با عضویت ایران در این اتحادیه هم روند عضویت ایران را با مشکل روبرو کرده بود. قزاقستان یکی از کشورهای مخالف عضویت ایران در این اتحادیه بود. همکاری تجاری – اقتصادی با غرب برای قزاقستان، بسیار مهم است. اتحادیه اروپایی – مسیر اصلی صادرات مواد هیدرو کربنی قزاقستان است. از نظر دولت قزاقستان، اتحادیه اقتصادی اورآسیا نه یک اتحاد اقتصادی، بلکه یک اتحاد سیاسی است.

حجم تجارت ایران با اعضای اتحادیه اورآسیا

به گفته تیگران سرکیسیان، رئیس کمیسیون اتحادیه اقتصادی اورآسیا، حجم مبادلات بازرگانی بین ایران و کشورهای عضو این اتحادیه در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون یورو بوده است. با توجه به پتانسیل‌های موجود امکان افزایش حجم تجارت بین ایران و کشورهای اتحادیه وجود دارد. حجم تجارت خارجی این اتحادیه با جهان خارج در سال ۲۰۱۸ برابر با ۸۶۶ میلیارد دلار بوده که ۷۹ درصد آن سهم روسیه بوده است.

با توجه به اینکه از بین اعضای این اتحادیه ایران با ارمنستان مرز زمینی دارد، توافق‌نامه جدید می‌تواند باعث افزایش سطح همکاری ایران و ارمنستان شود. ایران می‌تواند از مسیر ارمنستان کالاهای خود را به بازار این اتحادیه برساند و مواد مورد نیاز را از این مسیر وارد کند. بررسی آمار حجم تجارت بین اعضای این اتحادیه نشان می‌دهد که روسیه نه تنها در بعد اقتصادی از این اتحادیه سود بیشتری می‌برد بلکه از لحاظ ژئوپلتیک هم روز به‌روز نفوذ خود را در سطح منطقه افزایش می‌دهد.

تا زمانی که تحریم‌ها بصورت کامل رفع نشود شاید ایران نتواند از مزایای پیوستن به این اتحادیه بصورت کامل بهره‌مند شود. ایران برای رهایی از کاهش رشد اقتصادی نیازمند افزایش حجم تجارت با همسایگان و بویژه با اعضای اتحادیه اورآسیا است.  پیوستن به این اتحادیه می‌تواند به معنای افزایش وزن سیاسی ایران در منطقه باشد و هم چنین منافع ژئوپلتیک برای ایران داشته باشد. عضویت ایران در این اتحادیه زمانی اهمیت خاصی پیدا می‌کند که ایران پس از انقلاب در یک موافقت‌نامه اقتصادی منطقه‌ای (به‌جز اکو) به شکل فعال وارد شود.

با توجه به عضویت روسیه و قزاقستان در این اتحادیه و منابع عظیم انرژی در این کشورها – نمی‌توان انتطار داشت ایران از منابع انرژی خود برای افزایش حجم تجارت در بین اعضای اتحادیه بهره گیرد. در این بین موقیعت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که می‌تواند مواد خام و محصولات تولیدی این اتحادیه را از طریق زیرساختار ترانزیتی خویش به خلیج فارس و همچنین خاورمیانه منتقل نماید. حضور فعال ایران در این اتحادیه و بهره‌گیری از مسیر شمال – جنوب، در صورت تکمیل، نه تنها می‌تواند منابع سرشاری از قبل ترانزیت کالا نصیب ایران نماید بلکه باعث افزایش اهمیت ایران در معادلات سیاسی منطقه خواهد شد.

ایران برای بهره گیری کامل از موقعیت جغرافیایی خود در این اتحادیه نیازمند سرمایه‌گذاری است و این سرمایه‌گذاری با حل مشکلات با آمریکا و تغییر در سیاست خارجی ایران تسریع خواهد شد.